تصور کنید یک نقشه راه ذهنی دارید که شما را در طول زندگی راهنمایی می‌کند و به شما اجازه می‌دهد تجربیات جدید را تفسیر کنید. به علاوه می‌توانید با کمک همین نقشه راه، رویدادهای آینده را پیش بینی کنید و تعاملات خود را با دیگران مدیریت کنید. تصور کردن کافی است چرا که همه ما این نقشه‌های ذهنی را در وجود خود داریم؛ البته آنها را با نام طرحواره یا تله‌های ذهنی می‌شناسیم.
طرحوارهها الگوهای ذهنی هستند که به ما در سازماندهی و تفسیر اطلاعات کمک می‌کنند. این الگوهای ذهنی از طریق تجربیات و تعاملات ما با دنیای اطراف شکل می‌گیرند و نقش مهمی در نحوه پردازش و واکنش ما به اطلاعات جدیدی که دریافت می‌کنیم دارند. اما چرا باید این پدیده روانی را بشناسیم؟ شاید جالب باشد بدانید که از خاطره‌ها گرفته تا حافظه بلند مدت و کوتاه مدت شما همگی به طرحوارهها وابسته‌اند.
مغز ما تمام اطلاعاتی را که در طول زمان دریافت می‌کند، بر اساس همین الگوهای ذهنی دسته بندی و بایگانی می‌کند. در این مقاله، با نگاهی عمیق‌تر به دنیای جذاب طرحوارهها می‌پردازیم، انواع آنها را بررسی می‌کنیم و چگونگی تأثیر آنها بر ادراک، حافظه، رفتار و روابط انسانی را بررسی خواهیم کرد.
طرحواره یا تله ذهنی چیست؟
در مقدمه مقاله به صورت خلاصه معنا و مفهوم طرحواره‌های ذهنی را به شما گفتیم. طرحوارهها الگوهایی هستند که به ما کمک می‌کنند اطلاعات را در ذهن خود سازماندهی کنیم. به زبان ساده‌تر، با قالب‌ها یا چارچوب‌های ذهنی طرف هستیم که درک و تفسیر دنیای اطراف بدون آنها ممکن نیست. طرحوارهها بر اساس تجربیات و تعاملات ما با محیطی که در آن زندگی می‌کنیم شکل می‌گیرند. در واقع طرحوارهها محصولات گذشته ما هستند که آینده ما را مشخص می‌کنند!
چرا این الگوها مهم هستند؟
طرحوارهها پردازش اطلاعات را برای مغز ما ساده‌تر می‌کنند. به علاوه، به ما اجازه می‌دهند بدون درگیری ذهنی، به صورت خودکار نسبت به اتفاقات مختلفی که تجربه می‌کنیم، واکنش نشان دهیم. همین الگوهای ذهنی هستند که به ما اجازه می‌دهند بر اساس رخدادهای حال، آینده را پیش‌بینی کنیم.
مورد دیگری که طرحواره‌های ذهنی را تا به این اندازه مهم می‌کند، تاثیر مستقیم آنها بر حافظه ما است. شاید عجیب باشد اما باید بدانید که بسیاری از اطلاعات و خاطرات ما توسط تله‌های ذهنی تحریف یا حذف می‌شوند. در نهایتا اطلاعاتی به خاطر سپرده می‌شود که با این الگوها مطابقت دارد. پس اگر خاطره‌ای را به صورت کامل و با جزئیات به یاد نمی‌آورید و مشکل حافظه ندارید، مطمئن باشید بخش‌هایی از آن خاطره با الگوهای ذهنی شما مطابقت نداشته است.
رفتارها و تعاملات ما با دیگران نیز توسط طرحواره‌های ذهنی که داریم هدایت می‌شوند. انتظارات ما از دیگران و بر نحوه تفسیر رفتار آنها به طور کامل به الگوهایی که در ذهن خود داریم پیوند خورده است. در نتیجه، شناخت طرحوارهها برای درک بهتر مسیر زندگی و تغییر آن برای همه ما انسان‌ها مهم است.
انواع طرحوارهها یا تله‌های ذهنی
طرحوارهها انواع مختلفی دارند. هر کدام از تله‌های ذهنی ما بسته به ویژگی‌هایی که دارند در یکی از دسته‌های زیر قرار می‌گیرند:
طرحواره‌های مربوط به خود
این نوع از طرحوارهها مجموع عقاید و باورهایی هستند که ما در مورد خود داریم. این الگوها، پردازش اطلاعات مربوط به خودپنداره را هدایت و سازماندهی می‌کنند. به عنوان مثال، اگر طرحواره شخصی شما به عنوان یک ورزشکار در ذهن شما شکل گرفته باشد، به احتمال زیاد بیشتر اطلاعات شما مربوط به سلامتی و تناسب اندام خواهد بود. در واقع اینطور نیست که شما تنها این اطلاعات را از محیط دریافت می‌کنید! بلکه حقیقت این است که ذهن شما تنها این اطلاعات را برای شما مفید می‌داند. طرحواره شکست و طرحواره ایثار از این دست طرحوارهها هستند.
طرحواره‌های شخصیتی
این نوع از طرحوارهها، دید ما نسبت به افراد را مشخص می‌کنند. به عنوان مثال، همه ما طرحواره‌ای در ذهن خود داریم که یک «معلم» یا «فرد مشهور» را برای ما توصیف می‌کند. این طرحوارهها همان طرز تفکری هستند که باعث ایجاد کلیشه‌ها می‌شوند.
طرحواره‌های نقش محور
این طرحوارهها اطلاعاتی که درباره نقش‌های مختلف دریافت می‌کنیم را دسته بندی می‌کنند. مثلا همه ما می‌دانیم رفتار یک مدیر، کارمند، دانشجو یا دانش آموز باید چگونه باشد
طرحواره‌های رویدادها
احتمالا بتوان این طرحوارهها را مهم‌ترین طرحواره‌های ذهن دانست. اطلاعات مربوط به رخدادهای مختلف در زندگی ما این طرحوارهها را شکل می‌دهند. به عنوان مثال، همه ما طرحی مشخص برای اتفاقاتی که به هنگام رفتن به رستوران رخ می‌دهد داریم. همه ما در رستوران می‌نشینیم، منتظر منو می‌مانیم و بعد از انتخاب غذا، شروع به خوردن می‌کنیم؛ نهایتا هم که برای پرداخت به صندوق مراجعه می‌کنیم.
نقش طرحوارهها در زندگی روزمره انسان
طرحوارهها به عنوان فیلترهای ذهنی ما عمل می‌کنند؛ دقیقا مانند عینک آفتابی که برخی از طول موج‌ها را فیلتر می‌کند تا چشم ما آسیب نبیند! در چنین وضعیتی، اطلاعاتی که با طرحواره‌های موجود در ذهن ما مطابقت دارند برجسته می‌شوند و اطلاعاتی در چارچوب این طرحوارهها نمی‌گنجند بی‌اهمیت تلقی شده و بایگانی نمی‌شوند. اینکه ما به چه نکاتی توجه می‌کنیم، چه رفتارهایی ما را ناراحت می‌کنند و بسیاری موارد دیگر همگی از محصولات طرحوارههایی هستند که در طول زندگی برای خود ایجاد کرده‌ایم.
درک ما از اتفاقات روزمره
بگذارید با یک مثال به درک راحت‌تر این مسئله کمک کنیم. فرض کنیم شما طرحواره‌ای مثبت از حیوانات دارید. در چنین حالتی، ویژگی‌های مثبت حیوانات، مهربانی و بامزگی آنها است که در ذهن شما پررنگ می‌شود و نهایتا حس دوست داشتن نسبت به حیوانات را در شما برانگیخته می‌کند.
رفتارهای روزمره
طرحوارهها به صورت فعالانه بر رفتارهای ما تاثیر می‌گذارند. انتظارات ما در مورد آنچه باید اتفاق بیفتد را تنظیم می‌کنند و قبل از رخداد،واکنش‌های ما نسبت به آن را تنظیم می‌کنند. برای مثال اگر درگیر طرحواره شکست شوید، دائما خود را برای اتفاقاتی بدی که برای شما می‌افتد، سرزنش خواهید کرد و سرانجام ناامید خواهید شد. در واقع مغز شما جوری تنظیم شده است که نسبت به تمان اتفاقات منفی روز، واکنش مشخصی به نام خودسرزنشی داشته باشد.
روابط اجتماعی و تله‌های ذهنی
طرحوارهها بر روابط اجتماعی ما نیز تاثیر می‌گذارند. انتظارات ما از دیگران و تفسیر واکنش‌های آنها نسبت به فعالیت‌های مختلف ما، از جمله مواردی هستند که توسط طرحوارهها مدیریت می‌شوند. به عنوان مثال، اگر از دوستان خود انتظار دارید که همیشه از شما حمایت کنند، از دست دوستانی که با شما و عقاید شما مخالفت می‌کنند، ناراحت خواهید شد.
علاوه بر این، طرحوارهها می‌توانند رفتار شما در روابط را نیز تنظیم کنند. اگر این طرحواره در ذهن شما ایجاد شده است که دوست داشتنی نیستید، ممکن است به گونه‌ای عمل کنید تا دیگران را از خود دور کنید. در نتیجه، طرحواره ها به طور قابل توجهی بر رفتارها و روابط ما تأثیر می گذارند. آنها اعمال ما را هدایت می کنند، شناخت اجتماعی ما را شکل می‌دهند و بر تعامل ما با دیگران تأثیر می گذارند.
طرحوارهها، یادگیری و حافظه
بالاتر نیز به این نکته اشاره کردیم که طرحوارهها نقش مهمی در فرآیند رمزگذاری اطلاعات در مغز ما دارند؛ مرحله‌ای که اولین گام ذهن ما در فرایند ذخیره اطلاعات است. برای مثال، اگر در حال مطالعه برای امتحان روانشناسی باشید، طرحواره شما برای "روانشناسی" به شما کمک می‌کند تا روی اطلاعات مرتبط با آن موضوع تمرکز کرده و آنها را رمزگذاری کنید.
هنگامی که اطلاعات کدگذاری شدند، مرحله دوم یعنی ذخیره در حافظه شروع می‌شود. طرحوارهها با کمک به سازماندهی و ساختاردهی اطلاعات به این فرآیند کمک می‌کنند. این الگوهای ذهنی به مااجازه می‌دهند که اطلاعات جدید را با اطلاعات موجود مرتبط وصل کنیم و ذخیره و بازیابی آنها را در آینده آسان‌تر می کنند.
یکی از نکات جذاب و عجیب در رابطه با طرحوارهها و حافظه ما، تحریف و سوگیری اطلاعاتی است که در مغز ما ذخیره می‌شوند. ذهن ما تمایل دارد چیزهایی را که در طرحواره‌های ما جا می‌گیرند بهتر از چیزهایی که راجع به انها اطلاعی ندارد به خاطر بسپارد. در نتیجه، اطلاعات سازگار با طرحواره را با دقت بیشتری نسبت به اطلاعات ناسازگار با طرحواره به خاطر می‌سپارد. علاوه بر این، ممکن است اطلاعات را تحریف یا به اشتباه به خاطر بسپاریم! در این موارد، ذهن ما داده‌هایی که دریافت کرده است را تحریف می‌کند تا بتواند آنها را در چارچوب طرحوارههایی که دارد به خاطر بسپارد.
تغییر و بروزرسانی طرحوارهها یا تله‌های ذهنی
فرآیند اصلاح طرحواره‌های موجود می‌تواند کار بسیار سخت و دشواری باشد اما شدنی است. با تجربه‌های جدید و تمرکز روی آنها می‌توان ذهن را مجبور کرد که طرحواره‌های قبلی را اصلاح کند. برای مثال، اگر طرحواره اعتماد شما به شکلی است که نسبت به همه بی‌اعتماد هستید، می‌تواند با قرارگیری در محیط‌ها و ارتباط با آدم‌های مطمئن، این طرحواره را به تعادل برسانید.
بدون بروزرسانی طرحوارهها، همیشه با یک دید مشخص جهان پیرامون و آدم‌های آن را قضاوت می‌کنیم. این مسئله نه تنها به خود ما بلکه به اطرافیان ما نیز آسیب می‌رساند…
کلام آخر در رابطه با طرحوارهها و تله‌های ذهنی
در این مقاله، دنیای جذاب طرحوارهها، ساختارهای شناختی که ادراکات، خاطرات، رفتارها و روابط ما را هدایت می‌کنند را بررسی کردیم. سپس، به انواع مختلف طرحوارهها، چگونگی تأثیر آنها بر ادراک، نقش آنها در حافظه و تاثیر آنها بر رفتار و روابط روزمره پرداختیم. امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده باشید و بتوانید افسار طرحواره‌های خود را به دست بگیرید. در مسیر یافتن این طرحوارهها ما همراه شما هستیم و می‌توانید از مشاورین متخصص ما کمک بگیرید. علاوه بر این می‌توانید از دوره‌های آموزشی ما در این رابطه استفاده کنید.
بزرگسال سالم
